SKKN Một số kinh nghiệm hướng dẫn học sinh giải bài tập mạch điện lớp 9

 số ít bài toán luyện tập đơn giản để ghi nhớ công thức biểu diễn một định luật 
vật lí với yêu cầu đơn giản là thay thế trị số của các đại lượng trong công thức 
và tìm trị số của một đại lượng chưa biết, đa số các bài toán phải vận dụng nhiều 
định luật vật lí, học sinh luôn cảm thấy khó khăn.
 Đối với học sinh THCS, vấn đề giải bài tập gặp không ít khó khăn vì học 
sinh thường không nắm vững lí thuyết và thiếu kĩ năng vận dụng kiến thức vật 
lí. Vì vậy các em giải bài tập một cách mò mẫm, không có định hướng rõ ràng, 
áp dụng công thức máy móc và nhiều khi không giải được bài tập trọn vẹn. Vì 
thế hướng dẫn học sinh cách tiếp cận và giải quyết một bài tập vật lí là điều vô 
cùng cần thiết. Từ những lí do trên, tôi nhận thấy việc rèn cho học sinh kỹ năng 
giải bài tập là hết sức cần thiết. Vì vậy tôi chọn và rút ra một vài kinh nghiệm 
hướng dẫn hs giải bài tập về mạch điện lớp 9.
 2. Phạm vi đề tài :
 Đề tài này chỉ nêu một số kinh nghiệm trong hướng dẫn học sinh giải 
 bài tập mạch điện (chương I ) ở lớp 9.
 II. Nội dung đề tài :
 1. Thực trạng của đề tài:
 Thực tế giảng dạy ở trường phổ thông cho thấy học sinh thường giải bài 
 tập một cách máy móc, không có phương pháp nên dễ lúng túng khi gặp bài 
 toán khác với các bài đã giải. Mặt khác, trong quá trình giải bài tập, không 
 phải mọi học sinh đều có ý thức vận dụng phương pháp chung để giải lại 
 càng ít quan tâm đến việc vận dụng phối hợp chúng, dẫn đến việc tìm đáp số 
 bài toán đã lấn áp mục đích quan trọng hơn là hiểu và vận dụng được kiến 
 thức đã học. Điều này ảnh hưởng đến kết quả học tập của học sinh.
 Khảo sát chất lượng bộ môn đầu năm như sau :
 - Đối tượng khảo sát : lớp 9a4,9a5
 - Nội dung khảo sát : bài tập về mạch điện nối tiếp
 - Số hs làm được câu a ( đơn giản ) : 40hs, tỉ lệ 57,1%
 2 Qua nhiều năm dạy lớp 9, đúc kết kinh nghiệm của bản thân cùng với việc 
 tham khảo tài liệu và tích lũy kinh nghiệm qua các tiết dự giờ đồng nghiệp, 
 tôi rút ra được một số kinh nghiệm giúp hs giải bài tập về mạch điện lớp 9.
2. Các giải pháp và kết quả:
 2.1/ Cơ sở lí luận :
 Bài tập vật lí giúp học sinh hiểu, khắc sâu thêm phần lý thuyết, giúp học 
sinh biết vận dụng kiến thức để giải quyết các nhiệm vụ học tập và các vấn 
đề thực tế của cuộc sống, là thước đo mức độ hiểu biết và kỹ năng của mỗi 
học sinh. 
 Để làm được bài tập vật lí, học sinh phải biết vận dụng các thao tác tư duy, 
so sánh phân tích tổng hợp khái quát hoáđể xác định bản chất vật lí, từ đó 
chọn các công thức thích hợp cho từng bài tập cụ thể. Vì thế bài tập vật lí là 
phương tiện tốt để phát triển tư duy, óc sáng tạo, tính tự lực trong suy luận.
 Khi làm bài tập, học sinh bắt buộc phải nhớ lại kiến thức đã học, vận dụng, 
đào sâu kiến thức, do đó về mặt điều khiển hoạt động nhận thức của học sinh 
thì đây là phương tiện tự kiểm tra kiến thức kỹ năng của học sinh. Trong việc 
giải bài tập nếu học sinh tự giác, say mê tìm tòi thì nó có tác dụng rèn luyện 
cho học sinh những đức tính tốt như tinh thần tự lập, vượt khó, tính cẩn thận, 
tính kiên trì và đặc biệt là tạo niềm vui trí tuệ trong học tập.
 Trong chương trình vật lí phổ thông, các bài toán định lượng thường chiếm 
tỉ trọng lớn so với các bài toán định tính. Số lượng quá nhiều các bài tập định 
lượng ở các lớp cuối cấp là một trong các nguyên nhân khiến học sinh lúng 
túng khi đứng trước một bài toán vật lí bất kì gặp trong các kì thi . Vì thế 
giáo viên cần hướng dẫn cho học sinh phương pháp học cho việc giải các bài 
toán vật lí, giúp học sinh thoát khỏi lúng túng, khó khăn trong việc vận dụng 
các khái niệm, định luật vật lí đã học vào việc giải toán vật lí. 
 Bài tập Vật lí là hình thức củng cố, ôn tập kiến thức, mở rộng hoặc đi sâu 
vào các trường hợp riêng lẻ của định luật mà nhiều khi nếu nhắc lại nhiều lần 
ở phần lí thuyết có thể làm học sinh nhàm chán. Khi làm bài tập học sinh 
 4 Hướng dẫn học sinh lập kế hoạch giải bài tập vật lí theo sơ đồ sau :
 Bài tập Vật lí
 Cho gì?
 Vẽ hình
 Dữ kiện
 Hỏi gì?
 Bản chất Vật lí
 Kế hoạch giải
 Chọn công thức Cách giải
 Kiểm tra – Đánh giá
 Biện pháp 3 :Hướng dẫn học sinh kết hợp phân tích mạch điện với lập 
 sơ đồ phân tích để xác định cách giải, bắt đầu từ xác định đại lượng cần tìm, 
 xác định công thức tính. Trong đó : đại lượng nào đã cho, đại lượng nào 
 chưa biết, tìm đại lượng đó như thế nào, Cứ thế phân tích dần cho đến khi 
 tất cả các đại lượng trong công thức vừa ghi đều đã biết. Khi đó sẽ trình bày 
 bài giải theo hướng ngược lại với sơ đồ đã phân tích.
 Ví dụ 1: Giữa 2 điểm AB của mạch có U=6V, mắc R1=10  nối tiếp R2
a. Hiệu điện thế 2 đầu R2 đo được 4V. tính R2.
b. Mắc thêm R3//R2 thì hiệu điện thế 2 đầu R1 đo được 3V. Tính R3
 Hướng dẫn học sinh tóm tắt đề:
 U=6V
 R1 nt R2, R1=10 
 a. U1=4V. R2?
 b. Thêm R3//R2. U1’=3V, R3?
 6 biến trở vào hiệu điện thế U= 12V. Phải điều chỉnh con chạy C để biến 
trở có điện trở R2 = ? để đèn sáng bình thường .
Hướng dẫn HS vẽ sơ đồ mạch điện và lập sơ đồ phân tích :
 R2 =Rtđ – R1
 U
 Rtđ = 
 I
 I = Iđm ( do đèn sáng bình thường )
Ví dụ 3 :Đèn ( 6V-2,4W ) mắc nối tiếp với 1 biến trở con chạy vào 
hiệu điện thế không đổi U= 12V.
a/ Khi điện trở của biến trở R x = 25  , hãy tính công suất tiêu thụ của 
đèn 
 ’
b/ Muốn đèn sáng bình thường phải điều chỉnh con chạy sao cho R x = 
? 
Hướng dẫn HS vẽ sơ đồ mạch điện và lập sơ đồ phân tích :
 2 
 a/ Pđ =Rđ.I
 I = U
 Rtd
 Rtđ = Rx + Rd 
 2 
 Rđ = U dm / Pdm
 8 Hình 1
 K1
 R1 R2 R3 R4
 R1
 Q B
 M P N
 K2
 R2
 Hình 2
 R1
 M P
 R3
AA B
 N Q
 R4
 Lập sơ đồ phân tích :
 U
 I2,3,4 = I1 =I= 
 Rtd
 Rtđ = R1+ R2,3,4
 1 1 1 1
 = 
 R234 R2 R3 R4
 U 2 U 3 U 4
 I2 = ; I3 = ; I4 = 
 R2 R3 R4
 U2 =U3=U4= I*R2,3,4 
 10 Với bài tập về công và công suất điện, trong chương trình vật lí 9 thường 
chỉ khảo sát trong trường hợp dòng điện 1 chiều mà ở đó điện năng chuyển hoá 
hoàn toàn thành nhiệt năng trong mạch có điện trở thuần nên giáo viên cần 
hướng dẫn hs vẽ lại sơ đồ mạch điện rõ ràng, sáng sủa để có thể xác định các đại 
lượng hiệu điện thế, cường độ dòng điện, điện trở mạch, điều này hết sức cần 
thiết vì bài tập này là sự tiếp nối loại bài tập về mạch điện.
 Với mạch điện có biến trở, GV cần hướng dẫn HS rút ra cho mình những 
điểm phổ biến như : Rtđ = Rtải + Rx ( Rx là điện trở biến trở tham gia vào mạch ). 
Khi con chạy C trùng với vị trí mà tại đó Rx =0 thì Rtđ = Rtải và khi đó I đạt giá trị 
lớn nhất ( U mạch không đổi ). Khi con chạy C trùng với vị trí mà toàn bộ điện 
trở biến trở tham gia vào mạch thì I đạt giá trị nhỏ nhất ( U không đổi ).Khi biến 
trở là một điện trở biến đổi thì phải vẽ lại mạch điện để bài toán đơn giản, đưa 
bài toán về dạng giải bằng cách lập phương trình bậc nhất hoặc bậc hai một ẩn 
số.
 Bên cạnh việc rèn kỹ năng tiếp cận bài tập vật lí thì việc hướng dẫn học 
sinh học tập vật lí ở nhà cũng không kém phần quan trọng, nếu việc học ở nhà 
được tiến hành tốt sẽ giúp các em thói quen làm việc tự lực, nắm vững tri thức, 
củng cố kỹ năng giải bài tập. Việc học tập ở nhà của học sinh phụ thuộc phần 
lớn vào việc dạy học của giáo viên trên lớp, vì thế GV cần căn cứ vào trình độ 
tiếp thu của HS mà giao cho các em các công việc phù hợp có tính chất bổ sung 
như : nghiên cứu sách giáo khoa, vẽ hình, tìm hiểu đề bài, giải bài tập đơn 
giảnChính việc giao bài tập một cách có hệ thống tạo cho HS thói quen học 
tập tốt sẽ giúp các em tự lực giải quyết các bài tập đơn giản, nắm được công 
thức cơ bản cũng như có các kỹ năng giải bài tập, có sự chuẩn bị tốt để tiếp thu 
kiến thức mới. Vì thế ngoài những bài tập củng cố kiến thức, luyện tập, GV cần 
giao cho HS những bài tập mang tính chuẩn bị cho việc tiếp thu tri thức mới. Ta 
có thể giao bài tập cho HS bằng nhiều hình thức như :
 -Giao bài tập trong thời gian truy bài đầu giờ.
 -Giao bài tập sau mỗi tiết học.
 12 Để học sinh làm được bài tập về mạch điện, giáo viên bộ môn cần :
- Nắm chắc các đối tượng học sinh của lớp mình phụ trách.
- Cung cấp đầy đủ kiến thức cơ bản đặc biệt và giúp học sinh thấy được sự 
 cần thiết phải giải được bài tập.
- Xây dựng cho hs thói quen phân tích đề bài, vẽ sơ đồ mạch điện cho từng 
 câu, biết cách phân tích mạch điện, xác định đúng tính chất từng đoạn 
 mạch trong cả mạch điện.
- Sau khi cung cấp các kiến thức cơ bản, giáo viên nên cho học sinh áp 
 dụng với những bài toán chỉ có 2 điện trở , tính toán đơn giản và dùng 
 đúng đơn vị để hiểu rõ tính chất mạch điện.
- Nâng dần lên và dẫn dắt các em vào những tình huống mới để thấy rằng 
 phải phân tích kĩ đề bài, vẽ lại mạch điện tương đương, xác định và biến 
 đổi công thức qua một số bước phụ mới đến được đáp số một cách chính 
 xác, tức là phải lập sơ đồ phân tích và đây là quá trình quan trọng quyết 
 định học sinh có tìm ra đáp án cho bài toán hay không .
- Giáo viên phải rất kiên nhẫn trong thời gian đầu và áp dụng cách làm này 
 thường xuyên để mang lại hiệu quả.
- Trong quá trình dạy học, trước tiên GV cần tập trung vào các hoạt động 
 học tập giúp HS đạt chuẩn kiến thức và kỹ năng tối thiểu song song với 
 việc rèn cho HS kỹ năng tự học, kỹ năng vận dụng kiến thức vào việc giải 
 bài tập . Đây là cơ sở để đánh giá kết quả học tập của HS và hiệu quả 
 giảng dạy của GV.
- Trong việc giải bài tập, nếu GV khơi gợi được ở HS tính tự giác, say mê 
 tìm tòi thì sẽ có tác dụng rèn cho HS những đức tính tốt như tự lập, vượt 
 khó, tính cẩn thận, tính kiên trì và đặc biệt tạo ra niềm vui,hứng thú trong 
 học tập.
- Khắc sâu cho HS nắm chắc các kiến thức bổ trợ khác đặc biệt là các biến 
 đổi toán học, bồi dưỡng cho HS tư duy giải bài tập về mạch điện nói riêng 
 14